Yöremizden bilgiler

Düğünlerimizle İlgili Terimler ve Özellikleri

Doğumdan ölüme kadar insan hayatına yeni bir şekil, enerji, dinamizm, davranış ve yaşama tarzı kazandıran birtakım safhalar vardır. Bunların başında da düğünler gelir. İnsan evlenme ile birlikte bağımlılıktan serbestliğe, kayıtsızlıktan sorumluluğa, tek yaşamadan çok kişi ile yaşamaya adım atmış olur. Bu kadar önemli unsurların varlığı ve şekillenmesi büyük hazırlık ve organizeleri de beraberinde getirir. Nitekim bir düğünün yapılması kademe kademe süren işlem ve geleneklerle gerçekleştirilir. Bu gelenekleri ana başlıklarla şöyle gösterebiliriz:

I. Kız isteme

II. Söz kesimi-Şerbet

III. Nişan

IV. Düğün

V. Düğün sonrası Bunların icrası sırasında halkımız çeşitli uygulamalara başvurur. İlişki, davranış, hediye eğlence vs. gibi faktörlerin varlığı birtakım terimleri ortaya çıkarmıştır. Bu terimler yörelere göre farklılık göstermekle beraber, ortak özellikte de olabilmektedir. Bu çalışmamızda düğün geleneği içerisinde kullanılan sözlerin nitelikleri üzerinde duracak, onları gösterdikleri özelliklerine göre gruplandırmaya çalışacağız.

I. KIZ İSTEME

Kız istemeden önceki faaliyetleri kapsayan, dünür gidenlerle ilgili ve kız evinin, kızlarını vermeyi kabul ettiklerini ifade etmek için karşı tarafa verdikleri hediyeleri kapsayan sözlerdir.

A. Davranışlar-Pratikler

Ağız arama, ana dünürlüğü, ayıttırma, büyük dünürcülük, dünür düşme, dünür gezme, dünür gitme, elbastı, elçilik, görücülük, görücüye çıkma, gönülleri var olmak, izin alma, kız arama-kız bakma-kız beğenme-kız sarraflama, kız isteme, sıra yemeği, söz taşlama.

B. Kişiler

Ardabulucu aracı-saye kılgan, büyük dünür, büyük dünürcülük, dilekçi, düğür-dünür-tüngür, dünürcü, dünürbaşı, cauşı, gasit, görücü, erkek dünür, elçi, kılavuz, küçük dünür.

C. Araç-Gereç İşlengi.

II. SÖZ KESİMİ-ŞERBET

Kız evinin, kızlarını vermeyi kabul ettiklerini ifade etmek için karşı tarafı verdikleri hediyeleri; söz kesimi yapılırken iki tarafın birbirine verdikleri hediyeler, takılar ve çamaşırları, söz kesiminden sonra kız evinde yenilen yemek ve şerbetle ilgili sözleri kapsar. Diğer taraftan söz kesmek için bir araya gelen ve erkeklerden oluşan dünür, şerbet için kız evine gönderilen şekere örtülen ve kaynanaya verilecek olan kumaşla, şerbet sırasında ağız silmek için misafirlere verilen peşkir gibi sözler de bu bölümde değerlendirilebilecek sözlerdendir.

A. Davranışlar

-Pratikler Beh takma, büyük göre, el öpme, güvey kulağı, çekmek, haftalık götürme, he kahvesi, heybe götürme, kahvesini içmek, kalın başlığı görmek, kız görme, küçük dünürlük, küçük göre, yüz açma, mendil alma, meslehet çayı, mühlet istemek, ruba düzmek, söz kesen götürme, şerbet içme-hıtbe-sakal öpme, teycere, yalancı şerbet, yoklama, yollama.

B. Hediye

Adbelli, beklik, damızlık-yedeklik-yılarlık, dil bağı, gönül eminliği, kara helva, kellebaşı-küçük nişan, pey, satu, sini dönmesi, üç günlük, yüz görümcesi.

C. Ziyafet

Ağız tadı, hatem ekmeği, küçük şerbet, söz helvası, söz pilavı, şirinlik.

D. Sözkesimi ve Şerbetle ilgili diğer sözler

Bitirim düğünü, şeker örtüsü, şerbet yağlığı.

III. NİŞAN

Nişan töreni sırasında yapılan pratiklerle ilgili hamam, karşılıklı ziyaretler, kıza akraba gezdirme, akrabanın nişanlı tarafları tebrike gidişi, damak adayının hediyelerle kız yanına gitmesi, nişan sırasında okunan duayı; nişanla ilgili kumaş, elbise ve diğer eşyaları; kız evinin oğlan evine gönderdiği davetlilerin nişanı için getirdiği hediyeleri, çeşitli vesilelerle oğlan evinden alınan bahşişleri; taraflar karşılıklı olarak gönderdiği tatlı ve çerezleri, ziyafetleri ihtiva eden bütün sözler bu grup içinde zikredilmiştir.

A. Davranışlar-Pratikler Ayak açma hamamı, ayak yolu açma, belli takma, çember örtme, dönme hamamı, dürü, el öpme, görüşe gitme, görüştürme, göz aydınlığına gitme, kaynana görme, kız yanına gitme, nişan atma, nişan bozma, nişana gitme, nişan değiştirmek, nişan duası, nişan hamamı, nişanlı görme, nişan yeme, namzet olmak, saçı okuma, sakal öpme, partar aparmak, peşkir sallama, urba götürmek, yağlık bağlama, yüz görümü, yüzük takma.

B. Araç-Gereç Ayak eni, harç-kova-sini, ilk nişan, nişan bohçası, nişan bayrağı, nişan selesi, nişan sinisi, sini dönmesi.

C. Hediyeler Bayramcalık, bayramlık, dutu, saçı; süt hakkı, şeker başı, yandaşı, yelü, yol.

D. Ziyafet-Çerez tatlı Ağız tarlaması, cumaylık, dünür daveti, hafta yemişi, gor, tatlılık, şirani. F. Tören Büyük dünürlük, çotra nişan töreni, dutu töreni, dutu töreni, goda, erkek nişanı, nişan, şirani.
E. Nişanla ilgili diğer sözlerBaşı bozulmamış, gelin kurbanı, görümlük, hacıana, iftariye, kurbanlık, nişan alayı, nişanlı-yavuklu, ukuntu (okuyuntu) yeri, şirrinnig, ulaşık, yaz meyvesi.

IV. DÜĞÜN

Çalışmamız içerisinde en fazla yekunu tutan sözler,. Bu bölümde yer almaktadır. Tespit edilen sözler on bir ana başlık altında değerlendirilmiştir. Bunlar, özelliklerine göre şu şekilde çeşitlilik gösterirler:

A. Akitler-Belgeler Çehiz cüzdanı, çehiz kâğıdı- çeyiz senedi, defter, defter etme, doldurma, izinname.

B. Başlık Ağırlık-ağırlık parası, ata yolluğu, atayolu, babaağırlığı, babahakkı, başlık parası, başlık yatırma, günsalık, he demelik, he deme parası, kalın, kan parası, kara mal, kebin, kesir, koyu parası, küçük nişan-söz, mehir, mehr-i müeccel – mihr-i muaccel – mihr-i müsemma, tüy mal, yol, vase.

C. Zaman-Gün

1. Düğün öncesi Düğün isteme, düğün kesimi, kesim kesme, günsalık.

2. Düğünün ilk günü Kavil olma günü, yük yığılması.

3. Düğün içi Baş bozma günü-gelin çıkartma günü-gelin göçürme günü-gelin savması günü-düğüşü günü-hak alma günü.

D. Araç-Gereçler

1. Gelinle ilgili Ağırlık, ahret dalı, alt bazarlık, ana yaşmağı, ayak eni, bazarlık, baş bazarlık, bayantı, bekâret kuşağı, beklik, bel bağı, bo, boy, cehiz, en, esvab, ev yıkan torba, fata, gelin takısı, gizli kutu, güvey yastığı, iç, kalın, kaynana gömleği, kınaya haber, kına yüzüğü, koşantı, koşu yastığı, kufa, nahıl, oğlan şahı, pırtı, saçı, sepet, seyesana, şimşir, torba, yılarlık, yolluk, yük, vec, yatak yüzü.

2.Damatla ilgili Kız şahı, güvey çamaşırı, yolluk.

3. Düğünle İlgili At eni, bayrak, çimenlik, düğün ekmeği, düğün odunu, etsiz bayrak, “hayırlı olsun” odası, hınçe-hunça, gelbere, güdük, güveyi başı odası, kaskısor, kına ekmeği, koçi, koltuk, çöreği, mafe, okuluk, pehlivan askısı, şoh-yom, ağacı, yüzağı-yüz aklığı, bekâret bezi.

4. Akraba ve davetlilerle ilgili Ağırlık – kona, ana yolluğu, kat, güvey dokuzu.

E. Davranışlar-Pratikler

1. Düğüne hazırlanma Askıya gitme, baskına gitme, bayrak dikme-bayrak kaldırmak, çıra dırlatma, danışık ekmeği, danışık günü, danışık kahvesi, düğünlük kesmek, ekmek değiştirme, iki başını görme, pazarlık kahvesi, sandık götürme, şah bezeme, yol aparmak, yozucu gönderme, yufka, zahire gönderme.

2. Çeyizle ilgili Ağırlık götürme, atıntı atma, bedesten bozma, biçim bohça çıkarma, cehiz asma-çeyiz serme-çeyiz dizme, çehiz götürme, çehiz yazma, defter götürme, düzgüne gitmek, harç-görme, kalın götürme, keten kesme-urba görmeurba kesimi-yöngöş, pazarlık görme, pırtı, urba görme, veç götürme, yatak biçme, yün götürme.

3. Gelinle ilgili Avuç açtırma, baş örümü, bel bağlama, cıngıl takma, doluk kesme, esvap giydirme, gelin alma-gelin göçü-gelin götürme-kız göçürme-gelin göçürme, gelin ardına gitmek, gelin bindirme, gelin çıkarma, gelinci gitme, gelin görmek, gelini ata bindirmek, gelin indirme, gelin kurtarma, gelin okşama, hakallama, hak alma, horoz kakması, kâkül kesme, kızı suya oturtma, koltuğa verme, kuşak çözme, kuşak kuşatma, kutlama, şedede aparmag.

4. Damatla ilgili Atlı yığma, damat kaçırma-güvey çalmak-güvey kaçırmakgüvey saklama, damat bağlama, güvey başı dizmek, güvey dolanma, güvey dolaştırma, güvey gezdirme-güvey cillesi-güvey sahrası-güvey seyranı-güvey yanı, güvey içeri tıkma, güvey öğme, güvey taşlama, güvey saklama, imam nikâhı, kebin kesmek, saçı saçmak, şah kaldırma, suya bastırma.

5. Kınayla İlgili Homukma, kayırt gitme, kına götürme.

6. Temizlikle ilgili Bazar hamamı-bazar hamamı, düzgün hamamı, gelin hamamı, gündüz kınası, güvey çimdirme, güvey hamamı, hamam, hamam dönmesi, kekil hamamı, kına hamamı, kız hamamı, para açısı, peştemal hamamı, tel hamamı.

7. Davet – Misafirlikle ilgili Atlı indirmek, düğüne okumak-düğün okumak-okumak-oku vermek, ev açmak, karnen, kız eve çağırma, konak kaldırma, konuk vermek, oğlan eve çağırma.

8. Tatlılık-Ziyafet-Çerezle ilgili Arpalama, çerez toplama, konuğa yemek, meslehet aşı, nişan ekmeği, siftah helvası, yağma-çanak yağması-çorba kapma-han-ı yağma-kendiyü-pilav kapma-potlaç-tavuk kapma.

9. Hediye-Bahşişle ilgili Duru, gecelik gönderme, gelin salınması, gelin sandığı açılması, kuyruk tartma, saçı okuma, tabak çıkarma, yeddi, yol kesme.

10. Ziyaretle ilgili Danışa gitme, gelin görme, kız evine baskın, yenge gitmek, yüz açımı. 11. Kutlamayla ilgili Gözaydına gitme – gözaydınlığı vermek

12. Spor Papağa gitme-papak götürme, yastık koşusu.

13. Gerdekle ilgili Duvak açma, ele verme-elleşürme, gerdeğe atma, müjdeye gitme, çarşaf çı-karma.

F. Hediyeler

1. Geline verilen hediyeler Ağız açma, askı, avuç altını, beh, beylik karaltısı, dilbağı-yüz görümlüğü, duvak bahşişi, evelli-küsülük, halat indirmelik, hulliyat kapılık, özengilik, pazarlık, söyletmelik, söylemezlik, takım.

2. Gelinin yakınlarına verilen hediyeler Ana bezi, baba yolu, bibi yolu-hala yolu, dayı yolu, dede yolu-kardeş yolu, emmi yolu, halat-galat, haliyet, şerci, süt hakkı, tohum, yol, yolluk.

3. Damada verilen hediyeler Çığın, güveyilik, halat, müjde yastığı, yavuklu çiçeği.

4. Damadın yakınlarına verilen hediyeler Duru, kellebaşı.

5. Düğün evine getirilen hediyeler Bırakıntı, duru, hatır sora, kaniska, kırkım, konak, mermer, saçı, yol.

6. Davetlilere verileri hediyeler Çift okuntu, çit, gövent oku, okuyuntu, tek okuntu, yolluk, yol verme.

7. Düğün vazifelilerine verilen hediyeler Baş bağlama, çalgıcı eni.

G. Bahşişler

1. Gelinin yakınlarına verilen bahşişler Abla payı, bel bağlanmıyor, çivi gitmiyor, gelin attan inmiyor, gelin çıkmıyor, gelin eve girmiyor, gelin parası, helvalık, kapı açılmıyor, kapı açma parası-pişti dare, kapı basma, kapı bıçağı, kapı tutma, kına parası, sandık açılmıyor, sandık parası, süyünşi, yol ver parası.

2. Damadın yalçınlarına yerilen bahşişler El açma.

3. Davetlilere verilen bahşişler Magariç, para basmak, şabaş, şapka alma, toprak bastı-kız parası, yol kesme, yol verme.

4. Düğün vazifelilerine verilen bahşişler Bıçak kesme, evirgeç kaldırmıyor, gelin süslenmiyor, kazan açması, kına ezilmiyor-kına özenmiyor, külah gelmiyor, makas kesmiyor, tas batmıyor, ustura kesmiyor, yemek tuzuna bakma.

H. Ezgi Duvak açımı, gelin ağlatma kaydesi, gelin çıkarma havası, gelin okşaması, helesa, kâbenı, kına kaydesi, nöbet çalgısı, sınsav.

I. Tatlılık – Ziyafet

1. Düğün öncesi Dınışık, iftar yemeği, yaz gezmesi.

2. Düğünün sırasında Atlandırma yemeği, atlı. çay, bayraktar ekmeği, bayrak yemeği, bekârlık yemeği, danışık aşı, dan pilavı, dünürcü yemeği, hayır aşı, karnen şerbeti, konuk, somat, tomgavıt, varma gelme, samah yapma, gelin yanıgöre yemeği, güveyileme, güvey başı, güvey ekmeği, güvey kondurma, güvey sofrası, güveyi yemeği.

3. Gelin ve Damatla ilgili Damat ve çağırma, honça yemeği, güvey önlüğü, güvey önü, sini önderme, yastık çerezi-yastılık çerezi. J. Tören 1. Düğün öncesi Saç düşürme (çaç çüşürme), çuval ağzı, güvey eğlenmesi, ön düğün, saç kesme.

2. İlk gün Döğüşü günü, hoş gördü, kız ortası, koltuk töreni, oturak, seher davulu, şirincelik, yüz açımı, yüz yazımı.

K. Süslenme-Giyim 1. Gelinle ilgili Arakçın, bahçe baş, baş bağlama, baş örümü, civan başı, çatı çatma, gelin başı, gelinbaşı bağlama, gelin dizme, kuşatma, mumbaş, saç örme, yapıştırma, yüz yazısı, yüz yazma.

2. Damatla ilgili Baş donanma, damat donatma-damak okşamak-güvey donatması-güvey düzme-güvey donatması-güvey düzme-güvey giydirme-güvey katma-güvey okşamak-özne damat traşı-güvey traşı.

3. Yakınlarla ilgili Çeki çekme.

V. DÜĞÜN SONRASI

Türk folklorunda yaşatılan önemli geleneklerden birisi de düğün sonrasına aittir. Dolayısıyla bu geleneğe bağlı olarak çeşitli sözlerin var olmasını da tabii karşılamak gerekir. Düğün sonrasına ait sözler de çeşitlilik bakımından dört cephede kendilerini gösterirler.

A. Tören Betaşar-betaşar toy, curnalık, duluk kesme, duvak, duvak açma, duvak günü, gelin cuması, edi hamamı, el öpme, gelin cuması, edi hamamı, el öpme, gelin cuması, gelin hamamı, gelin paçası, gelin yanı, gelin yüzüğü, güre-gelin yüzü, paça günü, güveyi başı, kâkül günü, keldi kesme, sabahiye. semel günü, supa günü, su düğünü, tohum saçtırma, yüz açımı. zülüf kesme.

B. Ziyaret Ayak açması-ayak döndü-ayak dünümü-ayak dönümü-el öpme, enîşteliğe gitme-yüz örtü, kız arkası, kişi, konukluk, mübareki, üç günlük, yeddiye dönme-yedilik-yediye, yol açma.

C. Hediye El öpmelik, yüz açma, yüz. ağı, cumalık, yoklatma.

D. Tatlılık – Ziyafet Böğür kaldırma, cuma baklavası, çılatku, geze, güvey yemeği, kırıtma, kız ardı, sernet-sepet, süpba.

VI. DÜĞÜNLE İLGİLİ DİĞER SÖZLER

Yukarıda tasnife tabi tuttuğumuz sözlerin dışında kalan ve genel bir özellik taşıyan sözler de vardır. Bunları da bir başka grup içinde değerlendirdik.

A. Davet Bargak, beh, kök, mum, oku, okulu, okuma, okuntu-okuyuntu, halat.

B. Çehiz Marşaf, simdik, yedi hacet.

C. Hediye Anayolu, boşboğaz, kına davan, musluk, sogım, tohum davarı.

D. Tatlılık-Ziyafet-Yemek Ağız tadı, .delikanlı heybesi, düğün ekmeği, gelin ekmeğikoltuk ekmeği, .kavil, kına yemişi, okurluk, maya tutması, şişlik, toyluğ.

E. Tören-Toplantı Eğlence Boşu günü, duvak, helosa.

F. Kişi ve Gruplar Abdallar, ağırlıklı koca, ahretlik brozeva-sağdıç-sağdiş, ana halkı, atlı, başı bütün, baş sağdıç, bayrakçı, bayraktar, berbug, yenge, bıçakçı, cebele, çavuş, çekici, çeyiz yengeleri-dalbek, danışçı, davetçiteklifa, değnekçi bıçakçı, delikanlı başı, direğen-düğüş-düğüsü, dünürşü, edeler, esvap görüceleri-kalmın görücüleri, gelin alayı, gelin alçı-gelin alıcı, gelin kızcı, gelin onarıcı, göreci, gözcü, hakçı, kahvecibaşı, kâhya, kalın görücüleri, karakuşi, kasıt, kaskısorcu, kaytarıcılar, kılavuz, kına alayı, kınacı, kınacı kızları, kızbaşı, kız ellisi, konakçı, köçek, kuda-kudagıy, makar, mumcu, okucu-okuyucu – çağırıcı, okuyucu kadın, papağ, pırtı yengesi, salıkçı , salıkçı, seymenbaşı, şah alayı, tamada-yesevur, telek, testemelci, tilki, tomgavıt koca, tomgavıt yenge, toy babası, üz(yüz) alan, yan sağdıç, yan yenge, yenge, yengeliç, yiğitbaşı–fike, yiğit koldaş, yomcu, yozucu.

G. Genel Sözler

Adaklanma, akraba evliliği, al basması, analık, ayağı dönen, ayn indirme, babalık, bağlı, başlık, baslık kesmek, belli-nişan,belliliknişanlılık, bel kuda, berdel-değişik-değişik yapma, beşik kertmebeşik kuda, cehiz düzme, damat bağlama, darısı sizlere day gelmekemeksiz, dotman evlenmesi, emeksiz, emişik, emişme, enci, eniştelik yapma, ferik, gayret kuşağı, gelinlik, gelinlik etme-gelinlik öğrenme, gerdek-zifaf, gündüz mum, güvey-küreke, güvey töresi,havas olma, heyve koyme, işgüvey, iğrar, kalık, kepir-yaban değişiği, kesbiç, kına gecesi, kısmeti açılmak, kızevi, kilitlenme, koltuk, levirat, ocak bozma, oğlan evi, odalanmak, nişan değişme, sorarat, sözlü, pısman evlenmesi, söz kesimi-söz kesme-temlihkeyye, şirinlik, tavuk, düğün, üvey,yanında getirme, yas kaldırma-yas çıkarma, yom. Diğer taraftan düğünle ilgili sözler yapı bakımından da çeşitlilik gösterirler.

I. Basit sözler: Tek kelimeden ibaret olan sözlerdir. Dünür, şirinlik, okuntu, iftariye, kalın, potlaç, yolluk, sağdıç, şirinlik…

II. Bileşik sözler: İki veya daha fazla kelimeden oluşan sözlerdir. Ağız arama, yüz açma, gözaydınlığa gitme, süt hakkı, güvey traşı, ayak açma hamamı, güvey başı dizmek, gelin çıkarma havası, yol ver parası.

III. Cümle sözleri: Bilhassa bahşiş almak için söylenen sözler olup şimdiki zaman şeklinde kullanılan sözlerdir. Bel bağlanmıyor, gelin attan inmiyor, kapı açılmıyor, sandık açılmıyor, tas batmıyor. Yüzlerce kaynaktan tespit ettiğimiz bu sözlerin elbetteki eksik olduğunu kabul etmek durumundayız. Bilhassa, mahalli basında yer alan sözlerin de değerlendirilmesiyle daha tam ve daha objektif bir değerlendirmenin yapılacağı şüphesizdir. Bizim tesellimiz bu alanda ilk defa böyle bir tasnif denemesine gidilmiş olması ve bundan sonraki çalışmalara bir başlangıç teşkil etmesidir.

İlgili Makaleler

Bir cevap yazın

E-posta hesabınız yayımlanmayacak. Gerekli alanlar * ile işaretlenmişlerdir

*

Başa dön tuşu