Geleneklerimiz

DÜĞÜNLERİMİZLE İLGİLİ TERİMLER VE BUNLARIN
FONKSİYONEL ÖZELLİKLERİ*
Dr. Doğan KAYA
Doğumdan ölüme kadar insan hayatına yeni bir şekil, enerji,
dinamizm, davranış ve yaşama tarzı kazandıran birtakım safhalar
vardır. Bunların başında da düğünler gelir.
İnsan evlenme ile birlikte bağımlılıktan serbestliğe, kayıtsızlıktan
sorumluluğa, tek yaşamadan çok kişi ile yaşamaya adım atmış olur. Bu
kadar önemli unsurların varlığı ve şekillenmesi büyük hazırlık ve
organizeleri de beraberinde getirir. Nitekim bir düğünün yapılması
kademe kademe süren işlem ve geleneklerle gerçekleştirilir. Bu
gelenekleri ana başlıklarla şöyle gösterebiliriz:
I. Kız isteme
II. Söz kesimi-Şerbet
III. Nişan
IV. Düğün
V. Düğün sonrası
Bunların icrası sırasında halkımız çeşitli uygulamalara başvurur.
İlişki, davranış, hediye eğlence vs. gibi faktörlerin varlığı birtakım
terimleri ortaya çıkarmıştır. Bu terimler yörelere göre farklılık
göstermekle beraber, ortak özellikte de olabilmektedir.
Bu çalışmamızda düğün geleneği içerisinde kullanılan sözlerin
nitelikleri üzerinde duracak, onları gösterdikleri özelliklerine göre
gruplandırmaya çalışacağız.
I. KIZ İSTEME
Kız istemeden önceki faaliyetleri kapsayan, dünür gidenlerle
ilgili ve kız evinin, kızlarını vermeyi kabul ettiklerini ifade etmek için
karşı tarafa verdikleri hediyeleri kapsayan sözlerdir.

*Yayımlandığı yer: Millî Folklor, Bahar-Yaz 1996, S. 29-30, s. 23-29. /
III. Milletlerarası Türk Halk Edebiyatı ve Folkloru Kongresi Bildirileri,
Ankara, [1997], s. 148-157.
2
A. Davranışlar-Pratikler
Ağız arama, ana dünürlüğü, ayıttırma, büyük dünürcülük, dünür
düşme, dünür gezme, dünür gitme, elbastı, elçilik, görücülük, görücüye çıkma,
gönülleri var olmak, izin alma, kız arama-kız bakma-kız beğenme-kız
sarraflama, kız isteme, sıra yemeği, söz taşlama.
B. Kişiler
Ardabulucu aracı-saye kılgan, büyük dünür, büyük dünürcülük,
dilekçi, düğür-dünür-tüngür, dünürcü, dünürbaşı, cauşı, gasit, görücü, erkek
dünür, elçi, kılavuz, küçük dünür.
C. Araç-Gereç
İşlengi.
II. SÖZ KESİMİ-ŞERBET
Kız evinin, kızlarını vermeyi kabul ettiklerini ifade etmek için
karşı tarafı verdikleri hediyeleri; söz kesimi yapılırken iki tarafın
birbirine verdikleri hediyeler, takılar ve çamaşırları, söz kesiminden
sonra kız evinde yenilen yemek ve şerbetle ilgili sözleri kapsar. Diğer
taraftan söz kesmek için bir araya gelen ve erkeklerden oluşan dünür,
şerbet için kız evine gönderilen şekere örtülen ve kaynanaya verilecek
olan kumaşla, şerbet sırasında ağız silmek için misafirlere verilen peşkir
gibi sözler de bu bölümde değerlendirilebilecek sözlerdendir.
A. Davranışlar-Pratikler
Beh takma, büyük göre, el öpme, güvey kulağı, çekmek, haftalık
götürme, he kahvesi, heybe götürme, kahvesini içmek, kalın başlığı görmek, kız
görme, küçük dünürlük, küçük göre, yüz açma, mendil alma, meslehet çayı,
mühlet istemek, ruba düzmek, söz kesen götürme, şerbet içme-hıtbe-sakal öpme,
teycere, yalancı şerbet, yoklama, yollama.
B. Hediye
Adbelli, beklik, damızlık-yedeklik-yılarlık, dil bağı, gönül eminliği, kara
helva, kellebaşı-küçük nişan, pey, satu, sini dönmesi, üç günlük, yüz görümcesi.
C. Ziyafet
Ağız tadı, hatem ekmeği, küçük şerbet, söz helvası, söz pilavı, şirinlik.
3
D. Sözkesimi ve Şerbetle ilgili diğer sözler
Bitirim düğünü, şeker örtüsü, şerbet yağlığı.
III. NİŞAN
Nişan töreni sırasında yapılan pratiklerle ilgili hamam, karşılıklı
ziyaretler, kıza akraba gezdirme, akrabanın nişanlı tarafları tebrike
gidişi, damak adayının hediyelerle kız yanına gitmesi, nişan sırasında
okunan duayı; nişanla ilgili kumaş, elbise ve diğer eşyaları; kız evinin
oğlan evine gönderdiği davetlilerin nişanı için getirdiği hediyeleri,
çeşitli vesilelerle oğlan evinden alınan bahşişleri; taraflar karşılıklı
olarak gönderdiği tatlı ve çerezleri, ziyafetleri ihtiva eden bütün sözler
bu grup içinde zikredilmiştir.
A. Davranışlar-Pratikler
Ayak açma hamamı, ayak yolu açma, belli takma, çember örtme, dönme
hamamı, dürü, el öpme, görüşe gitme, görüştürme, göz aydınlığına gitme,
kaynana görme, kız yanına gitme, nişan atma, nişan bozma, nişana gitme,
nişan değiştirmek, nişan duası, nişan hamamı, nişanlı görme, nişan yeme,
namzet olmak, saçı okuma, sakal öpme, partar aparmak, peşkir sallama, urba
götürmek, yağlık bağlama, yüz görümü, yüzük takma.
B. Araç-Gereç
Ayak eni, harç-kova-sini, ilk nişan, nişan bohçası, nişan bayrağı, nişan
selesi, nişan sinisi, sini dönmesi.
C. Hediyeler
Bayramcalık, bayramlık, dutu, saçı; süt hakkı, şeker başı, yandaşı, yelü,
yol.
E. Ziyafet-Çerez tatlı
Ağız tarlaması, cumaylık, dünür daveti, hafta yemişi, gor, tatlılık,
şirani.
F. Tören
Büyük dünürlük, çotra nişan töreni, dutu töreni, dutu töreni, goda,
erkek nişanı, nişan, şirani.
4
G. Nişanla ilgili diğer sözler
Başı bozulmamış, gelin kurbanı, görümlük, hacıana, iftariye, kurbanlık,
nişan alayı, nişanlı-yavuklu, ukuntu (okuyuntu) yeri, şirrinnig, ulaşık, yaz
meyvesi.
IV. DÜĞÜN
Çalışmamız içerisinde en fazla yekunu tutan sözler,. Bu bölümde
yer almaktadır. Tespit edilen sözler on bir ana başlık altında
değerlendirilmiştir. Bunlar, özelliklerine göre şu şekilde çeşitlilik
gösterirler:
A. Akitler-Belgeler
Çehiz cüzdanı, çehiz kâğıdı- çeyiz senedi, defter, defter etme, doldurma,
izinname.
B. Başlık
Ağırlık-ağırlık parası, ata yolluğu, atayolu, babaağırlığı, babahakkı,
başlık parası, başlık yatırma, günsalık, he demelik, he deme parası, kalın, kan
parası, kara mal, kebin, kesir, koyu parası, küçük nişan-söz, mehir, mehr-i
müeccel – mihr-i muaccel – mihr-i müsemma, tüy mal, yol, vase.
C. Zaman-Gün
1. Düğün öncesi
Düğün isteme, düğün kesimi, kesim kesme, günsalık.
2. Düğünün ilk günü
Kavil olma günü, yük yığılması.
3. Düğün içi
Baş bozma günü-gelin çıkartma günü-gelin göçürme günü-gelin
savması günü-düğüşü günü-hak alma günü.
D. Araç-Gereçler
1. Gelinle ilgili
Ağırlık, ahret dalı, alt bazarlık, ana yaşmağı, ayak eni, bazarlık, baş
bazarlık, bayantı, bekâret kuşağı, beklik, bel bağı, bo, boy, cehiz, en, esvab, ev
yıkan torba, fata, gelin takısı, gizli kutu, güvey yastığı, iç, kalın, kaynana
gömleği, kınaya haber, kına yüzüğü, koşantı, koşu yastığı, kufa, nahıl, oğlan
5
şahı, pırtı, saçı, sepet, seyesana, şimşir, torba, yılarlık, yolluk, yük, vec, yatak
yüzü.
2.Damatla ilgili
Kız şahı, güvey çamaşırı, yolluk.
3. Düğünle İlgili
At eni, bayrak, çimenlik, düğün ekmeği, düğün odunu, etsiz bayrak,
“hayırlı olsun” odası, hınçe-hunça, gelbere, güdük, güveyi başı odası, kaskısor,
kına ekmeği, koçi, koltuk, çöreği, mafe, okuluk, pehlivan askısı, şoh-yom, ağacı,
yüzağı-yüz aklığı, bekâret bezi.
4. Akraba ve davetlilerle ilgili
Ağırlık – kona, ana yolluğu, kat, güvey dokuzu.
E. Davranışlar-Pratikler
1. Düğüne hazırlanma
Askıya gitme, baskına gitme, bayrak dikme-bayrak kaldırmak, çıra
dırlatma, danışık ekmeği, danışık günü, danışık kahvesi, düğünlük kesmek,
ekmek değiştirme, iki başını görme, pazarlık kahvesi, sandık götürme, şah
bezeme, yol aparmak, yozucu gönderme, yufka, zahire gönderme.
2. Çeyizle ilgili
Ağırlık götürme, atıntı atma, bedesten bozma, biçim bohça çıkarma,
cehiz asma-çeyiz serme-çeyiz dizme, çehiz götürme, çehiz yazma, defter
götürme, düzgüne gitmek, harç-görme, kalın götürme, keten kesme-urba görmeurba kesimi-yöngöş, pazarlık görme, pırtı, urba görme, veç götürme, yatak
biçme, yün götürme.
3. Gelinle ilgili
Avuç açtırma, baş örümü, bel bağlama, cıngıl takma, doluk kesme,
esvap giydirme, gelin alma-gelin göçü-gelin götürme-kız göçürme-gelin
göçürme, gelin ardına gitmek, gelin bindirme, gelin çıkarma, gelinci gitme,
gelin görmek, gelini ata bindirmek, gelin indirme, gelin kurtarma, gelin okşama,
hakallama, hak alma, horoz kakması, kâkül kesme, kızı suya oturtma, koltuğa
verme, kuşak çözme, kuşak kuşatma, kutlama, şedede aparmag.
6
4. Damatla ilgili
Atlı yığma, damat kaçırma-güvey çalmak-güvey kaçırmakgüvey saklama, damat bağlama, güvey başı dizmek, güvey dolanma,
güvey dolaştırma, güvey gezdirme-güvey cillesi-güvey sahrası-güvey
seyranı-güvey yanı, güvey içeri tıkma, güvey öğme, güvey taşlama,
güvey saklama, imam nikâhı, kebin kesmek, saçı saçmak, şah
kaldırma, suya bastırma.
5. Kınayla İlgili
Homukma, kayırt gitme, kına götürme.
6. Temizlikle ilgili
Bazar hamamı-bazar hamamı, düzgün hamamı, gelin
hamamı, gündüz kınası, güvey çimdirme, güvey hamamı, hamam,
hamam dönmesi, kekil hamamı, kına hamamı, kız hamamı, para açısı,
peştemal hamamı, tel hamamı.
7. Davet – Misafirlikle ilgili
Atlı indirmek, düğüne okumak-düğün okumak-okumak-oku
vermek, ev açmak, karnen, kız eve çağırma, konak kaldırma, konuk
vermek, oğlan eve çağırma.
8. Tatlılık-Ziyafet-Çerezle ilgili
Arpalama, çerez toplama, konuğa yemek, meslehet aşı, nişan
ekmeği, siftah helvası, yağma-çanak yağması-çorba kapma-han-ı
yağma-kendiyü-pilav kapma-potlaç-tavuk kapma.
9. Hediye-Bahşişle ilgili
Duru, gecelik gönderme, gelin salınması, gelin sandığı –
açılması, kuyruk tartma, saçı okuma, tabak çıkarma, yeddi, yol
kesme.
10. Ziyaretle ilgili
Danışa gitme, gelin görme, kız evine baskın, yenge gitmek, yüz
açımı.
11. Kutlamayla ilgili
Gözaydına gitme – gözaydınlığı vermek
7
12. Spor
Papağa gitme-papak götürme, yastık koşusu.
13. Gerdekle ilgili
Duvak açma, ele verme-elleşürme, gerdeğe atma, müjdeye
gitme, çarşaf çı-karma.
F. Hediyeler
1. Geline verilen hediyeler
A ğ ı z açma, askı, avuç altını, beh, beylik karaltısı, dilbağı-yüz
görümlüğü, duvak bahşişi, evelli-küsülük, halat indirmelik, hulliyat kapılık,
özengilik, pazarlık, söyletmelik, söylemezlik, takım.
2. Gelinin yakınlarına verilen hediyeler
Ana bezi, baba yolu, bibi yolu-hala yolu, dayı yolu, dede yolu-kardeş
yolu, emmi yolu, halat-galat, haliyet, şerci, süt hakkı, tohum, yol, yolluk.
3. Damada verilen hediyeler
Çığın, güveyilik, halat, müjde yastığı, yavuklu çiçeği.
4. Damadın yakınlarına verilen hediyeler
Duru, kellebaşı.
5. Düğün evine getirilen hediyeler
Bırakıntı, duru, hatır sora, kaniska, kırkım, konak, mermer, saçı, yol.
6. Davetlilere verileri hediyeler
Çift okuntu, çit, gövent oku, okuyuntu, tek okuntu, yolluk, yol verme.
7. Düğün vazifelilerine verilen hediyeler
Baş bağlama, çalgıcı eni.
G. Bahşişler
1. Gelinin yakınlarına verilen bahşişler
Abla payı, bel bağlanmıyor, çivi gitmiyor, gelin attan inmiyor,
gelin çıkmıyor, gelin eve girmiyor, gelin parası, helvalık, kapı açılmıyor,
kapı açma parası-pişti dare, kapı basma, kapı bıçağı, kapı tutma, kına
parası, sandık açılmıyor, sandık parası, süyünşi, yol ver parası.
8
2. Damadın yalçınlarına yerilen bahşişler
El açma.
3. Davetlilere verilen bahşişler
Magariç, para basmak, şabaş, şapka alma, toprak bastı-kız parası,
yol kesme, yol verme.
4. Düğün vazifelilerine verilen bahşişler
Bıçak kesme, evirgeç kaldırmıyor, gelin süslenmiyor, kazan açması,
kına ezilmiyor-kına özenmiyor, külah gelmiyor, makas kesmiyor, tas
batmıyor, ustura kesmiyor, yemek tuzuna bakma.
H. Ezgi
Duvak açımı, gelin ağlatma kaydesi, gelin çıkarma havası, gelin
okşaması, helesa, kâbenı, kına kaydesi, nöbet çalgısı, sınsav.
I. Tatlılık – Ziyafet
1. Düğün öncesi
Dınışık, iftar yemeği, yaz gezmesi.
2. Düğünün sırasında
Atlandırma yemeği, atlı. çay, bayraktar ekmeği, bayrak yemeği,
bekârlık yemeği, danışık aşı, dan pilavı, dünürcü yemeği, hayır aşı, karnen
şerbeti, konuk, somat, tomgavıt, varma gelme, samah yapma, gelin yanıgöre yemeği, güveyileme, güvey başı, güvey ekmeği, güvey kondurma,
güvey sofrası, güveyi yemeği.
3. Gelin ve Damatla ilgili
Damat ve çağırma, honça yemeği, güvey önlüğü, güvey önü, sini
önderme, yastık çerezi-yastılık çerezi.
J. Tören
1. Düğün öncesi
Saç düşürme (çaç çüşürme), çuval ağzı, güvey eğlenmesi, ön düğün,
saç kesme.
2. İlk gün
Döğüşü günü, hoş gördü, kız ortası, koltuk töreni, oturak, seher
davulu, şirincelik, yüz açımı, yüz yazımı.
9
K. Süslenme-Giyim
1. Gelinle ilgili
Arakçın, bahçe baş, baş bağlama, baş örümü, civan başı, çatı çatma,
gelin başı, gelinbaşı bağlama, gelin dizme, kuşatma, mumbaş, saç örme,
yapıştırma, yüz yazısı, yüz yazma.
2. Damatla ilgili
Baş donanma, damat donatma-damak okşamak-güvey donatması-güvey
düzme-güvey donatması-güvey düzme-güvey giydirme-güvey katma-güvey
okşamak-özne damat traşı-güvey traşı.
3. Yakınlarla ilgili
Çeki çekme.
V. DÜĞÜN SONRASI
Türk folklorunda yaşatılan önemli geleneklerden birisi de düğün
sonrasına aittir. Dolayısıyla bu geleneğe bağlı olarak çeşitli sözlerin var
olmasını da tabii karşılamak gerekir. Düğün sonrasına ait sözler de
çeşitlilik bakımından dört cephede kendilerini gösterirler.
A. Tören
Betaşar-betaşar toy, curnalık, duluk kesme, duvak, duvak
açma, duvak günü, gelin cuması, edi hamamı, el öpme, gelin cuması,
edi hamamı, el öpme, gelin cuması, gelin hamamı, gelin paçası,
gelin yanı, gelin yüzüğü, güre-gelin yüzü, paça günü, güveyi başı,
kâkül günü, keldi kesme, sabahiye. semel günü, supa günü, su
düğünü, tohum saçtırma, yüz açımı. zülüf kesme.
B. Ziyaret
Ayak açması-ayak döndü-ayak dünümü-ayak dönümü-el öpme,
enîşteliğe gitme-yüz örtü, kız arkası, kişi, konukluk, mübareki, üç
günlük, yeddiye dönme-yedilik-yediye, yol açma.
C. Hediye
El öpmelik, yüz açma, yüz. ağı, cumalık, yoklatma.
D. Tatlılık – Ziyafet
Böğür kaldırma, cuma baklavası, çılatku, geze, güvey yemeği,
kırıtma, kız ardı, sernet-sepet, süpba.
10
VI. DÜĞÜNLE İLGİLİ DİĞER SÖZLER
Yukarıda tasnife tabi tuttuğumuz sözlerin dışında
kalan ve genel bir özellik taşıyan sözler de vardır. Bunları da
bir başka grup içinde değerlendirdik.
A. Davet
Bargak, beh, kök, mum, oku, okulu, okuma, okuntu-okuyuntu,
halat.
B. Çehiz
Marşaf, simdik, yedi hacet.
C. Hediye
Anayolu, boşboğaz, kına davan, musluk, sogım, tohum davarı.
D. Tatlılık-Ziyafet-Yemek
Ağız tadı, .delikanlı heybesi, düğün ekmeği, gelin ekmeğikoltuk ekmeği, .kavil, kına yemişi, okurluk, maya tutması, şişlik,
toyluğ.
E. Tören-Toplantı Eğlence
Boşu günü, duvak, helosa.
F. Kişi ve Gruplar
Abdallar, ağırlıklı koca, ahretlik brozeva-sağdıç-sağdiş, ana
halkı, atlı, başı bütün, baş sağdıç, bayrakçı, bayraktar, berbug, yenge,
bıçakçı, cebele, çavuş, çekici, çeyiz yengeleri-dalbek, danışçı, davetçiteklifa, değnekçi bıçakçı, delikanlı başı, direğen-düğüş-düğüsü,
dünürşü, edeler, esvap görüceleri-kalmın görücüleri, gelin alayı,
gelin alçı-gelin alıcı, gelin kızcı, gelin onarıcı, göreci, gözcü, hakçı,
kahvecibaşı, kâhya, kalın görücüleri, karakuşi, kasıt, kaskısorcu,
kaytarıcılar, kılavuz, kına alayı, kınacı, kınacı kızları, kızbaşı, kız
ellisi, konakçı, köçek, kuda-kudagıy, makar, mumcu, okucu-okuyucu –
çağırıcı, okuyucu kadın, papağ, pırtı yengesi, salıkçı , salıkçı,
seymenbaşı, şah alayı, tamada-yesevur, telek, testemelci, tilki,
tomgavıt koca, tomgavıt yenge, toy babası, üz(yüz) alan, yan sağdıç,
yan yenge, yenge, yengeliç, yiğitbaşı–fike, yiğit koldaş, yomcu, yozucu.
11
G. Genel Sözler
Adaklanma, akraba evliliği, al basması, analık, ayağı dönen,
ayn indirme, babalık, bağlı, başlık, baslık kesmek, belli-nişan,belliliknişanlılık, bel kuda, berdel-değişik-değişik yapma, beşik kertmebeşik kuda, cehiz düzme, damat bağlama, darısı sizlere day gelmekemeksiz, dotman evlenmesi, emeksiz, emişik, emişme, enci, eniştelik
yapma, ferik, gayret kuşağı, gelinlik, gelinlik etme-gelinlik öğrenme,
gerdek-zifaf, gündüz mum, güvey-küreke, güvey töresi,havas olma,
heyve koyme, işgüvey, iğrar, kalık, kepir-yaban değişiği, kesbiç, kına
gecesi, kısmeti açılmak, kızevi, kilitlenme, koltuk, levirat, ocak
bozma, oğlan evi, odalanmak, nişan değişme, sorarat, sözlü, pısman
evlenmesi, söz kesimi-söz kesme-temlihkeyye, şirinlik, tavuk,
düğün, üvey,yanında getirme, yas kaldırma-yas çıkarma, yom.
Diğer taraftan düğünle ilgili sözler yapı bakımından da çeşitlilik
gösterirler.
I. Basit sözler: Tek kelimeden ibaret olan sözlerdir.
Dünür, şirinlik, okuntu, iftariye, kalın, potlaç, yolluk, sağdıç, şirinlik…
II. Bileşik sözler: İki veya daha fazla kelimeden oluşan sözlerdir.
Ağız arama, yüz açma, gözaydınlığa gitme, süt hakkı, güvey traşı, ayak
açma hamamı, güvey başı dizmek, gelin çıkarma havası, yol ver parası.
III. Cümle sözleri: Bilhassa bahşiş almak için söylenen sözler
olup şimdiki zaman şeklinde kullanılan sözlerdir.
Bel bağlanmıyor, gelin attan inmiyor, kapı açılmıyor, sandık açılmıyor,
tas batmıyor.
Yüzlerce kaynaktan tespit ettiğimiz bu sözlerin elbetteki eksik
olduğunu kabul etmek durumundayız. Bilhassa, mahalli basında yer
alan sözlerin de değerlendirilmesiyle daha tam ve daha objektif bir
değerlendirmenin yapılacağı şüphesizdir. Bizim tesellimiz bu alanda ilk
defa böyle bir tasnif denemesine gidilmiş olması ve bundan sonraki
çalışmalara bir başlangıç teşkil etmesidir.